Τριπτά
Τριπτά αντικείμενα από το Νεολιθικό Οικισμό Αυγής Καστοριάς: Παρατηρήσεις Πεδίου
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα τριπτά εργαλεία (ground stone tools) αποτελούν βασικό τμήμα του νεολιθικού εργαλειακού εξοπλισμού, συμμετέχοντας καθημερινά σε μια σειρά οικοτεχνικών δραστηριοτήτων και παραγωγικών προγραμμάτων, κρίσιμων για την επιβίωση τόσο σε επίπεδο ‘οίκου’, δηλαδή ‘νοικοκυριού’ (household), όσο και σε κοινοτικό ή και διακοινοτικό επίπεδο. Οι δραστηριότητες αυτές περιλαμβάνουν την επεξεργασία και προετοιμασία τροφής, την αρχιτεκτονική κατασκευή, την κεραμική τεχνολογία, την πρόσκτηση πρώτων υλών, τη διαμόρφωση και συντήρηση λίθινων, οστέινων και ξύλινων εργαλείων, τη μορφοποίηση κοσμημάτων, την παραγωγή χρωστικών και άλλων ουσιών και τη μεταλλουργία. Σε σύγκριση με άλλες εργαλειοτεχνίες (π.χ. λίθινα απολεπισμένα εργαλεία, οστέινα εργαλεία), όμως, τα προϊστορικά τριπτά εργαλεία ελάχιστα έχουν απασχολήσει την αρχαιολογική σκέψη, σε μεθοδολογικό, θεωρητικό και ερμηνευτικό επίπεδο.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ
Στην περίπτωση της Αυγής, η μελέτη της τριπτής λιθοτεχνίας του Νεολιθικού Οικισμού αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους του Ερευνητικού Προγράμματος (βλ. Στρατούλη 2004) και στοχεύει στη διερεύνηση του πολυσύνθετου κύκλου ζωής των τριπτών αντικειμένων, από τα στάδια πρόσκτησης της πρώτης ύλης μέχρι τις συνθήκες απόθεσης του τελικού τέχνεργου, μέσα στα πλαίσια του κοινωνικού οργανισμού που τα κατασκεύασε, τα χρησιμοποίησε και τα εγκατέλειψε, προωθώντας την κοινωνική και ιδεολογική αναπαραγωγή του.
Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων κρίθηκε αναγκαία, ήδη από τα πρώτα χρόνια της αρχαιολογικής έρευνας στο νεολιθικό οικισμό της Αυγής, η συστηματική συλλογή των τριπτών ευρημάτων στο πεδίο, ανεξάρτητα από το βαθμό διατήρησής τους, όπως εξάλλου συμβαίνει με όλες τις κατηγορίες των υλικών. Έτσι, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής ως ‘τριπτά ευρήματα’ συλλέγονται τόσο τα ακέραια ή σχεδόν ακέραια εργαλεία που φέρουν αναγνώσιμα ίχνη φθοράς, όσο και τα εξαιρετικά σπασμένα και μακροσκοπικά αδιάγνωστα τέχνεργα. Επίσης, κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας των δειγμάτων που προκύπτουν από τη διαδικασία της επίπλευσης γίνεται προσπάθεια εντοπισμού, ταύτισης και συλλογής υποπροϊόντων (π.χ. φολίδων) από τα στάδια διαμόρφωσης ενός τριπτού αντικειμένου. Τα ευρήματα αυτά, αν και είναι σπάνια, παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για τα στάδια κατασκευής ή συντήρησης ενός τριπτού αντικειμένου, αλλά και για τις περιοχές του οικισμού όπου, ενδεχομένως, φιλοξενούνταν τέτοιες δραστηριότητες.
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Αν και η καταγραφή και μελέτη του συγκεκριμένου υλικού δεν έχει ξεκινήσει ακόμα, είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε κάποιες προκαταρτικές παρατηρήσεις για την τριπτή λιθοτεχνία της νεολιθικής Αυγής, οι οποίες προκύπτουν, κυρίως, από παρατηρήσεις επί του πεδίου, την ώρα, δηλαδή, της ανασκαφής.
Καταρχήν, πρόκειται για ένα πολυάριθμο υλικό. Το 2002, πριν την έναρξη των ανασκαφικών εργασιών, η θέση ήταν γεμάτη από τριπτά αντικείμενα, κυρίως τριβεία, τα οποία είχαν έρθει στο φως μαζί με άλλα πολιτισμικά κατάλοιπα από τη μακροχρόνια άροση. Τα ευρήματα αυτά, αν και επιφανειακά, συλλέχθηκαν, καθώς θεωρούμε πως προέρχονται από τους ανώτερους ορίζοντες της θέσης που δεν έχουν διασωθεί (βλ. στην παρούσα ιστοσελίδα Α. Κραχτοπούλου, Η γεωαρχαιολογική έρευνα στη Νεολιθική Αυγή). Εξίσου πλούσιες σε τριπτά ευρήματα είναι και οι αδιατάραχτες νεολιθικές επιχώσεις της θέσης. Υπολογίζουμε πως στα 7 χρόνια ανασκαφικής έρευνας στην Αυγή (2002-2008) η τριπτή λιθοτεχνία του οικισμού αριθμεί ήδη περισσότερα από 1000 τέχνεργα.
Τριπτά ευρήματα εντοπίζονται σε όλες τις περιοχές του Νεολιθικού Οικισμού και σχετίζονται τόσο με ‘κλειστούς’, όσο και με ‘ανοιχτούς’ χώρους. Τα τριπτά εργαλεία που προέρχονται από περιοχές που ερμηνεύονται ως ‘υπαίθριες’ είναι σαφώς περισσότερα από αυτά που σχετίζονται με το εσωτερικό κτιριακών δομών, όπως άλλωστε συμβαίνει και με όλα τα κινητά ευρήματα της θέσης. Η διαφοροποίηση αυτή μαρτυρεί πως η πλειονότητα των καθημερινών δραστηριοτήτων λάμβανε χώρα στις ανοιχτές περιοχές του οικισμού και όχι μέσα στα κτίσματα. Τα τριπτά αντικείμενα των ανοιχτών χώρων σε πολλές περιπτώσεις σχετίζονται με θερμικές κατασκευές, κυρίως με φούρνους ή εστίες. Σπανιότερα είναι τα τριπτά αντικείμενα που προέρχονται από στεγασμένους χώρους και, ειδικότερα, από κτίρια. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά τριπτά που αποδίδονται σε επιχώσεις δαπέδων, ενώ άλλα, κυρίως τριβεία, δηλαδή λίθινα υπόβαθρα που θεωρούνται σταθερά, εδράζονται σαφώς πάνω σε δάπεδα κτιρίων. Άφθονα τριπτά εργαλεία προέρχονται από λάκκους (και άλλα ορύγματα) διαφόρων τύπων, όπως απορριμματικούς, αποθετικούς ή και δομικούς (π.χ. πασσαλότρυπες) και απαντούν τόσο σε τμηματική όσο και σε ακέραιη κατάσταση. Επίσης, τριπτά εργαλεία ακέραια και κυρίως σπασμένα έχουν χρησιμοποιηθεί δευτερογενώς ως δομικό υλικό σε διάφορες κατασκευές. Τέλος, κάποια τριπτά ευρήματα προέρχονται και από τις επιχώσεις των τάφρων που εντοπίζονται στη περίμετρο του οικισμού και προς το παρόν έχουν ανασκαφεί ελάχιστα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στις επιχώσεις της θέσης εντοπίζονται πολλά ‘ζευγάρια’ εργαλείων, δηλαδή τριβεία και τριπτήρες, τα οποία, είτε βρίσκονται στην αρχική τους θέση, είτε μοιάζουν να έχουν μετακινηθεί ελάχιστα από αυτή. Σε πολλές περιπτώσεις, λοιπόν, αποκαλύπτονται παθητικά υπόβαθρα που φέρουν ακόμη τον τριπτήρα πάνω στην ενεργό επιφάνειά τους, ενώ άλλοτε το ενεργητικό στοιχείο βρίσκεται ακριβώς δίπλα από το παθητικό. Τα ζεύγη τριπτών εργαλείων που αποκαλύπτονται in situ είναι πολύτιμα όχι μόνο για τη μελέτη της συγκεκριμένης εργαλειοτεχνείας, αλλά και για την επίλυση ζητημάτων στρωματογραφικής ακολουθίας, καθώς υποδεικνύουν ορίζοντες χρήσεις που στη μακροστρωματογραφία δεν είναι πάντοτε διακριτές. Επίσης, τα στοιχεία αυτά θα αποτελέσουν αναμφίβολα βάση για συζητήσεις σχετικές με την οργάνωση του χώρου και την κατανομή των καθημερινών εργασιών σε αυτόν καθώς βοηθούν στην επισήμανση περιοχών δραστηριότητας μέσα στον οικισμό.
Η τριπτή λιθοτεχνία της Αυγής περιλαμβάνει μια ποικιλία εργαλειακών τύπων που χρησιμοποιήθηκαν για την εφαρμογή ενεργειών, όπως η τριβή, το κοπάνισμα, η κρούση, η κοπή, η λείανση και η στίλβωση. Πολύ συχνή είναι η παρουσία τριβείων, που σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύονται και από τους κατάλληλους τριπτήρες. Τα εργαλεία αυτά συγκαταλέγονται στον ‘τυπικό’ εξοπλισμό μια γεωργικής κοινότητας του 5.500 π.Χ. και συνδέονται άμεσα με την καθημερινότητα, καθώς συμμετείχαν σε ποικίλα στάδια επεξεργασίας της τροφής, κυρίως στο κοπάνισμα ή και στην άλεση δημητριακών και άλλων εδώδιμων γεωργικών προϊόντων ή και άγριων καρπών. Πέρα από τα τριβεία και τους τριπτήρες πολύ συχνή είναι η παρουσία βοτσάλων ποικίλων μεγεθών, που έχουν χρησιμοποιηθεί ενεργητικά για τριβή. Από μακροσκοπικές παρατηρήσεις φαίνεται πως η ενεργός επιφάνεια αυτών των τέχνεργων ήταν αρκετά περιορισμένη (περ. 1 εκ. σε διάμετρο) γεγονός που υποδεικνύει πως χρησιμοποιήθηκαν για σημειακή τριβή, ίσως σε εργασίες διαμόρφωσης πολύ μικρών αντικειμένων (π.χ. στοιχείων κόσμησης, οστέινων εργαλείων). Γενικότερα, στην τριπτή λιθοτεχνία της Αυγής φαίνεται πως κυριαρχούν τα εργαλεία χειρός που χρησιμοποιήθηκαν ενεργητικά για τριβή. Ενεργητικά εργαλεία κρούσης, όπως και άλλοι ‘συνηθισμένοι’ για τη νεολιθική τριπτή εργαλειοτεχνία τύποι (π.χ. ακόνια) απαντούν σπανιότερα. Οι παρατηρήσεις αυτές, εάν επιβεβαιωθούν και από την επικείμενη μελέτη του υλικού των τριπτών, θα μπορούσαν να υποδηλώνουν πως ο πυρήνας της νεολιθικής εγκατάστασης της Αυγής φιλοξενούσε κυρίως συγκεκριμένου τύπου δραστηριότητες που απαιτούσαν συγκεκριμένο εργαλειακό εξοπλισμό. Εργασίες που απαιτούσαν άλλους εργαλειακούς τύπους, όπως κρουστήρες ή ακόνια, ενδεχομένως να λάμβαναν χώρα σε άλλα σημεία του οικισμού, όπως στην περιφέρειά του και πάντως σε απόσταση από τις κτιριακές μονάδες ή ακόμα και σε θέσεις εκτός των ορίων του οικισμού.
ΜΕΛΕΤΗ
Η συστηματική μελέτη της τριπτής λιθοτεχνίας του Νεολιθικού Οικισμού της Αυγής φιλοδοξεί να ξεκινήσει μέσα στο 2009. Τα πρώτα στάδια της μελέτης θα περιλαμβάνουν πετρογραφική εξέταση του υλικού σε συνεργασία με τον Δρ Βασίλη Μέλφο, καθώς και αναζήτηση όλων των διαθέσιμων πηγών πρόσκτησης υλικών στη μείζονα και ελάσσονα περιφέρεια της θέσης. Παράλληλα, θα ξεκινήσει η καταγραφή του υλικού, που θα περιλαμβάνει καταγραφή των τυπολογικών και μορφολογικών χαρακτηριστικών των εργαλείων, μακροσκοπικές παρατηρήσεις στα ίχνη φθοράς, ενώ με τη συνδρομή του τεχνολογικού εξοπλισμού που διαθέτει το ‘Κέντρο Τεκμηρίωσης και Προβολής των Ανασκαφών του Νεολιθικού Οικισμού Αυγής’ ευελπιστούμε και στη μικροσκοπική μελέτη των ιχνών φθοράς. Επίσης, στοχεύουμε σε ειδικές χημικές αναλύσεις σε δείγματα από τις ενεργές επιφάνειες κάποιων τριπτών εργαλείων που διατηρούν ακόμη υπολείμματα των οργανικών ουσιών που επεξεργάζονταν. Βασική επιδίωξη μας θα είναι η πραγμάτευση των τριπτών εργαλείων με γνώμονα όχι αποκλειστικά τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά τους, αλλά η εξέταση όψεων της παραγωγής και χρήσης τους μέσα στο συν-κειμενικό περιβάλλον της συγκεκριμένης νεολιθικής κοινότητας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Adams, J.L. 2002. Ground stone analysis. A technological approach. Salt Lake City: The University of Utah Press.
Μπεκιάρης, Τ. 2007. Τριπτά εργαλεία από τον Νεολιθικό Οικισμό της Μάκρης Έβρου. Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ.
Στρατούλη, Γ. 2004 Νεολιθική Αυγή Καστοριάς 2003-2004. Τα πρώτα βήματα ενός ερευνητικού προγράμματος, ΑΕΜΘ 18 (2004), 661-668.
Στρούλια, A. 2003. Λίθινα τριπτά εργαλεία από τη Κίτρινη Λίμνη, Νομού Κοζάνης. Πρώτη προσέγγιση, πρώτα ερωτήματα. Ανακοίνωση στο 16ο Ετήσιο Συνέδριο “Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη” Θεσσαλονίκη, 13-15 Φεβρουαρίου 2003.
Zurro, D., R. Risch & I. Clemente 2005. Analysis of an archaeological grinding tool: What to do with archaeological artefacts?” In X. Terradas (ed.) L’outillage lithique en contexts ethnoarchéologiques, pp. 57-64. BAR International Series 1370.