Η συστηματική γεω-αρχαιολογική μελέτη των λίθινων αντικειμένων του νεολιθικού οικισμού Αυγής Καστοριάς δίνει τη δυνατότητα να αποκαλύψουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων πρώτων υλών και να κατανοήσουμε τους τρόπους επιλογής και διαχείρισης των λίθινων πόρων από τους κατοίκους της Νεολιθικής Αυγής. Οι επιλογές αυτές μπορούν να γίνουν ανιχνεύσιμες μέσω της ορυκτολογικής, πετρολογικής και γεωχημικής μελέτης του αρχαιολογικού υλικού (Melfos & Stratouli 2016). Παράλληλα, η διερεύνηση της διαθεσιμότητας αυτών των πρώτων υλών στην ευρύτερη περιοχή του υπό μελέτη οικισμού προσθέτει τις έννοιες του χώρου και του χρόνου στην επιστημονική έρευνα, καθώς δίνει στοιχεία για το μέγεθος της χωρικής εξάπλωσης της αναζήτησης των πηγών των πρώτων υλών, αλλά και για τον απαιτούμενο χρόνο προσέγγισης των πηγών αυτών. Απώτερος στόχος αυτής της μελέτης είναι ο προσδιορισμός και η ταυτοποίηση των πηγών προέλευσης των πρώτων υλών που χρησιμοποιήθηκαν από τους κατοίκους της Νεολιθικής Αυγής.

Εικ. 1. Δείγματα της σημαντικής ποικιλίας πρώτων υλών που χαρακτηρίζουν το νεολιθικό οικισμό Αυγής: α. εργαλείο τριβής από ψαμμίτη, β. ψαμμιτομαργαϊκές πλάκες από την υπαίθρια έρευνα, παρόμοιες με τα αντίστοιχα ανασκαφικά ευρήματα, γ. κρουστήρας από γάββρο, δ. πέλεκυς από σερπεντινίτη, ε. πέλεκυς από οφιτασβεστίτη, ζ. πέλεκυς από ημιδιαφανή σερπεντίνη, η. χάντρα από βοτρυοειδή μαλαχίτη, θ. χάντρα από ήλεκτρο, ι. θραύσμα μαρμάρινου αντικειμένου, κ. χρωστική πρώτη ύλη από βωξίτη.

Τα λίθινα ανασκαφικά ευρήματα, που από τον Σεπτέμβριο 2014 μελετώνται σε αυτό το πλαίσιο, ξεπερνούν τα 3000. Πρόκειται κυρίως για λίθινα εργαλεία και άλλα τέχνεργα του νεολιθικού οικισμού Αυγής, κατασκευασμένα από ποικίλα πετρώματα και ορυκτά (Εικ. 1).

Μεταξύ των εργαλείων, πολυάριθμα είναι τα τριπτά αντικείμενα (για τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της πετρογραφικής μελέτης τους βλ. Bekiaris et al. 2017), τα οποία κατασκευάζονταν κυρίως από ψαμμίτες και κροκαλοπαγή, κατά περιστάσεις διαφορετικής σύστασης, μεγέθους, κοκκομετρίας και σκληρότητας (Εικ. 1α).  Άξια αναφοράς είναι η χρήση πυρίμαχων ψαμμιτομαργαϊκών φυσικών πλακών, των οποίων η χρήση πιθανότατα σχετίζεται με το μαγείρεμα (Εικ. 1β) (Στρατούλη κ.ά. 2013).

Πολλά εργαλεία είναι κατασκευασμένα από τα πετρώματα που συνθέτουν τις οφιολιθικές ακολουθίες της περιοχής (Εικ. 1γ, δ, ε). Κρουστήρες ιδιαίτερα μεγάλης αντοχής είναι κατασκευασμένοι από γάββρο ή σπανιότερα από οφιτασβεστίτη, ενώ τα εργαλεία κοπής (πελέκεις, αξίνες, σμίλες) κατασκευάζονταν κατά κύριο λόγο από σερπεντινίτη. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία μικρών εργαλείων με κόψη από το διαφανές και συγκριτικά μαλακότερο ορυκτό σερπεντίνη (Εικ. 1ζ).

Στα ιδιαίτερα ευρήματα της ανασκαφής συγκαταλέγονται τέχνεργα φτιαγμένα από μη τοπικά υλικά, όπως δύο χάντρες από μαλαχίτη, στις οποίες παρατηρούνται οι χαρακτηριστικοί βοτρυοειδείς σχηματισμοί του ορυκτού (Εικ. 1η), μία χάντρα από ήλεκτρο (Εικ. 1θ) και δυο θραύσματα μαρμάρινων αγγείων (Εικ. 1ι). Σημαντικό εύρημα, επίσης, αποτελεί ένα κομμάτι ερυθρής χρωστικής, που φέρει πολλαπλές μικρές έδρες με ίχνη έντονης τριβής (Εικ. 1κ). Το υλικό αυτό προέρχεται πιθανώς από τοπικές εμφανίσεις σιδηρούχου βωξιτικού μεταλλεύματος, ωστόσο η εξακρίβωση της πληροφορίας αυτής χρήζει περαιτέρω πετρογραφικής και γεωχημικής διερεύνησης. Ιδίας διερεύνησης χρήζουν και υπολείμματα ερυθρής χρωστικής που έχουν εντοπιστεί ως επιφλοιώσεις σε τριβεία.

Τα παραπάνω στοιχεία αναδεικνύουν την σημαντική εμπειρική γνώση για τις δυνατότητες των πρώτων υλών της περιοχής από τους κατοίκους του νεολιθικού οικισμού καθώς και τη βέλτιστη αξιοποίησή τους με στόχο την κάλυψη των αναγκών τους. Η υπαίθρια γεωλογική έρευνα έχει επισημάνει μέχρι στιγμής πιθανές πηγές προέλευσης για όλες τις τοπικές πρώτες ύλες. Το άμεσο γεωλογικό υπόβαθρο της θέσης αποτελείται από ιζηματογενή πετρώματα – κυρίως ψαμμίτες, μάργες και κροκαλοπαγή – των Σειρών Όντριας και Τσοτυλίου της Μεσοελληνικής Μολασσικής Αύλακας (Εικ. 2). Η Τριτογενούς ηλικίας (~56 - 5 εκατ. ετών) Μεσοελληνική Μολασσική Αύλακα, που είναι αποτέλεσμα των τελευταίων σταδίων της Αλπικής Ορογένεσης, ξεκινάει από την περιοχή της ΝΑ Αλβανίας και καταλήγει στην περιοχή της Θεσσαλίας, με πάχος που τοπικά ξεπερνάει τα 5 χιλιόμετρα.

Η δεύτερη ομάδα πετρωμάτων που εντοπίζεται στην περιοχή είναι πετρώματα της Πελαγονικής γεωτεκτονικής Ζώνης. Τα πετρώματα αυτά αποτελούν το γεωλογικό υπόβαθρο της Μεσοελληνικής Μολασσικής Αύλακας. Παλαιοζωϊκά μεταμορφωμένα πετρώματα, όπως γνεύσιοι, σχιστόλιθοι, αμφιβολίτες και μεταμορφωμένοι πλουτωνίτες, καθώς και Μεσοζωϊκά ανθρακικά, γρανιτικά και οφιολιθικά πετρώματα συνθέτουν την ομάδα αυτή.

Σημαντική, τέλος, είναι η παρουσία των Ολοκαινικών (< 100.000 ετών) αλλουβιακών αποθέσεων και δελταϊκών προσχώσεων του ποταμού Αλιάκμονα. Οι αποθέσεις και προσχώσεις αυτές μαζί με τις λιμναίες αποθέσεις της λίμνης της Καστοριάς καλύπτουν επιφανειακά σημαντικό τμήμα της περιοχής. Η μελέτη τους φανερώνει το σύνθετο, μεταβαλλόμενο και ποικίλης τροφοδοσίας Ολοκαινικό παλαιοαποθετικό περιβάλλον, το οποίο φαίνεται να αξιοποίησαν διαχρονικά οι κάτοικοι του νεολιθικού οικισμού για την ανεύρεση και συλλογή πρώτων υλών.

Εικ. 2. Συνοπτικός γεωλογικός χάρτης των πετρωμάτων
της ευρύτερης περιοχής Αυγής (σύγκρ. Bekiaris et al. 2017).

Διάφορες αναλυτικές μέθοδοι εφαρμόστηκαν και άλλες θα εφαρμοστούν στο προσεχές διάστημα με στόχο την περαιτέρω εξακρίβωση των παραπάνω συμπερασμάτων. Λεπτές τομές από επιλεγμένα αρχαιολογικά ευρήματα της ανασκαφής καθώς και από γεωλογικά δείγματα μελετήθηκαν μικροσκοπικά με στόχο την ορυκτολογική περιγραφή τους  καθώς και την μεταξύ τους σύγκριση. Η περαιτέρω έρευνα με χημικές αναλύσεις θα οδηγήσει στον ποσοτικό και ποιοτικό προσδιορισμό των κύριων χημικών στοιχείων και ιχνοστοιχείων των δειγμάτων, με στόχο τον ασφαλέστερο προσδιορισμό των γειτονικών πιθανών πηγών προέλευσης των πρώτων υλών. Επίσης, πιο εξειδικευμένες αναλυτικές μέθοδοι θα αποκαλύψουν ακριβείς πληροφορίες για το είδος και την πηγή προέλευσης των χρωστικών της Νεολιθικής Αυγής και ίσως των μεθόδων παραγωγής τους. Τέλος, πετρογαφικές και ισοτοπικές μελέτες θα υποδείξουν πιθανώς την περιοχή προέλευσης των μαρμάρινων αντικειμένων. Αυτές οι πληροφορίες θα δώσουν νέα στοιχεία για το μέγεθος των δικτύων ανταλλαγών, στα οποία εμπλέκονταν οι κάτοικοι της Νεολιθικής Αυγής.

Οκτώβριος 2017

Χρήστος Στεργίου
MSc Γεωλόγος, Υποψ. Διδ. ΑΠΘ
cstergio@windowslive.com

Στέλλα Θεοδωρίδου
Γεωλόγος
stheo@hotmail.gr

Βιβλιογραφία

Bekiaris, T., Stergiou, Ch., & Theodoridou, S. 2017. Making choices in a Neolithic landscape: raw materials and ground stone technology in Neolithic Avgi, NW Greece, Στο: Communities, landscapes, and interaction in Neolithic Greece, Proceedings of the International Conference, Rethymno 29-30 May, 2015, (Sarris, A., Kalogiropoulou, E., Kalayci, T., & Karimali, L., επιμ.), International Monographs in Prehistory, United States of America: 415-433

Melfos, V., & G. Stratouli, 2016. Raw material and provenance identification of Late Neolithic and Chalcolithic chert artefacts from Drakaina Cave, Kephalonia, through petrographic and geochemical analysis, 121-140. Studies in Mediterranean Archaeology, vol. CXLIV, Astrom editions, Uppsala 2016.

Στρατούλη, Γ., Ν. Κατσικαρίδης & Τ. Μπεκιάρης, 2013. Μαθαίνοντας για την παρασκευή της τροφής στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς: αρχαιολογικές και εκπαιδευτικές δράσεις 2011 και 2013. To Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 27 (υπό έκδοση).