Οι κατασκευές φωτιάς στο Νεολιθικό Οικισμό Αυγής: μια πρώτη προσέγγιση

Ένα από τα σημαντικά ερωτήματα, που διαμόρφωσαν μέρος του ανασκαφικού σχεδιασμού και της μεθοδολογίας  που εφαρμόστηκαν στο Νεολιθικό Οικισμό Αυγής Καστοριάς, υπήρξε η κατανόηση της λειτουργίας των διάσπαρτων, πυκνών και ποικίλων αρχιτεκτονικών καταλοίπων που εντοπίστηκαν στο πεδίο (Στρατούλη 2007, 2010). Κομμάτι αυτού του πλούσιου αρχαιολογικού υλικού αποτελούν και οι κατασκευές φωτιάς, ή αλλιώς θερμικές κατασκευές (ΘΚ), όπως εστίες και φούρνοι, που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη στην Αυγή. Η μελέτη αυτών των κατασκευών ξεκίνησε πιο συστηματικά τον Οκτώβριο του 2008, όταν, ως υποψήφια Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Cardiff, ανέλαβα την καταγραφή και μελέτη τους.

Η συγκεκριμένη μελέτη βρίσκεται σε εξέλιξη, ενώ αναμένεται να πραγματο­ποιηθούν και μικρομορφολογικές αναλύσεις (λεπτές τομές), που σκοπεύουν στην κατανόηση της κατασκευαστικής τεχνολογικής αλυσίδας του υπό μελέτη υλικού. Εδώ θα παρουσιαστούν συνοπτικά οι στόχοι της έρευνας, η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε και κάποια γενικά χαρακτηριστικά των θερμικών κατασκευών της Νεολιθικής Αυγής.

1.1. Στόχοι της έρευνας

Οι κατασκευές φωτιάς, εστίες και φούρνοι, εμφανίζονται συχνά στα συμφραζόμενα των νεολιθικών οικισμών της Βόρειας Ελλάδας (Παππά 2008). Υπήρξαν το αποτέλεσμα μιας δυναμικής διαδικασίας που περιλαμβάνει την αντίληψη των αναγκών που εξυπηρετεί μια τέτοιου είδους δομή, τον προγραμματισμό, την κατασκευή και τη συντήρησή τους (Galanidou 1997). Εντοπίζονται στον εσωτερικό ή/και στον άμεσα γειτονικό εξωτερικό χώρο ενός κτηρίου, ενώ υπάρχουν παραδείγματα από θερμικές κατασκευές που έχουν αποκαλυφθεί σε συστάδες ή κατά μόνας σε ανοιχτούς κοινόχρηστους χώρους οικισμών (π.χ. Αυγή Καστοριάς, Κλείτος Κοζάνης). Εκτός, όμως, από τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά που καλούμαστε να αποκωδικοποιήσουμε για την κατανόηση της λειτουργίας τους, οι θερμικές κατασκευές έχουν επιπρόσθετο ερμηνευτικό ενδιαφέρον για την ευρύτερη αντίληψη της κοινωνικής δομής ενός νεολιθικού οικισμού, καθώς αποτελούσαν τόπους ποικίλων καθημερικών, παραγωγικών ή/και συμβολικών πρακτικών (Χουρμουζιάδης 1979, Byrd 1994, Hodder & Cessford 2004).

Μέσα από τη διαπραγμάτευση ερωτη­μάτων στη μικροκλίμακα ενός οικισμού, η παρούσα μελέτη επιθυμεί να συμβάλει στην ευρύτερη συζήτηση για την κοινωνική οργάνωση του οικιστικού χώρου κατά τη Νεολιθική στην Ελλάδα και την ευρύτερη Βαλκανική χερσόνησο. Το πρώτο σκέλος των ερωτημάτων συνδέεται με την τεχνολογική αλυσίδα των εστιών και των φούρνων και με το βαθμό εξειδίκευσης που αποτυπώνεται στην κατασκευή και τη λειτουργία τους, που εκτός από πυροτεχνολογικές πληροφορίες θα αποκαλύψει στοιχεία για τη σχέση των ανθρώπων με τη φωτιά. Το δεύτερο σύνολο των ερωτημάτων συνδέεται με την επιλογή του χώρου κατασκευής τους, τη μεταξύ τους συσχέτιση, τη διάδρασή τους με τα σύγχρονα κτήρια του οικισμού και την ένταξή τους στο αρχαιολογικό περικείμενο με βάση τη διασπορά οργανικών καταλοίπων και κινητών ευρημάτων που έχουν έρθει στο φως  σε άμεση συσχέτιση με αυτές και ορίζουν μια περιοχή δραστηριότητας (Barret 2006, Kent 1990).

1.2.  Προσέγγιση του υλικού: μεθοδολογία

Οι θερμικές κατασκευές του Νεολιθικού Οικισμού Αυγής Καστοριάς συνιστούν ένα ενδιαφέρον σύνολο, το οποίο χαρακτηρίζεται από μορφολογική και κατα­σκευαστική ποικιλία. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει εστίες και φούρνους in situ στις δύο από τις τρεις οικιστικές φάσεις της θέσης (στις Αυγή Ι και Αυγή ΙΙ). Αντίθετα, στη φάση Αυγή ΙΙΙ δεν έχουν εντοπιστεί παρά διάσπαρτα σπαράγματα τέτοιων δομών λόγω της έντονης διάβρωσης που παρουσιάζει αυτός ο πολιτισμικός ορίζοντας, στην οποία συνέβαλε και η σύγχρονη γεωργική δραστηριότητα.

Το πρώτο στάδιο μελέτης των ΘΚ της Νεολιθικής Αυγής υπήρξε η κατηγοριοποίησή τους με βάση τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά (διαστάσεις, σχήμα, υλικά δομής, προσανατολισμός τους στο χώρο, όπου αυτό είναι δυνατό, και στοιχεία επιδιορθωτικών εργασιών, όπου αυτό είναι ανιχνεύσιμο). Η κατηγοριοποίηση του υλικού με βάση τα μορφολογικά και τεχνολογικά του χαρακτηριστικά θα υποστηριχθεί και από την ανάλυση λεπτών τομών που θα πραγματοποιηθούν δειγματοληπτικά σε αρκετά μεγάλο αριθμό των κατασκευών. Το επόμενο στάδιο της μελέτης περιλαμβάνει επεξεργασία πληροφοριών που αφορούν στο δεύτερο σκέλος των ερωτημάτων που τέθηκαν παραπάνω, όπως είναι το εμβαδόν που καταλαμβάνουν οι ΘΚ, ο συσχετισμός και η συγχρονία τους με άλλα ακίνητα ευρήματα, τα αποτελέσματα από τα συναφή δείγματα επίπλευσης και τα συνευρήματα, που εντοπίζονται στην άμεση περιοχή τους. Για τη χωρική και χρονική διασπορά των συνευρημάτων οργανώθηκε μια βάση δεδομένων με εφαρμογή του GIS (Geographical Information System) και του AI (Adobe Illustrator) για τη σχεδιαστική απεικόνιση των αποτελεσμάτων. Εργαλεία στατιστικής ανάλυσης θα χρησιμοποιηθούν για να εξεταστούν ποσοτικοί και ποιοτικοί συσχετισμοί ευρημάτων σε κλειστούς και υπαίθριους χώρους και για να υπογραμμιστεί η σχέση των ευρημάτων με τις δομές φωτιάς.

Στην παρούσα φάση της μελέτης εκκρεμούν οι πετρολογικές αναλύσεις (ανάλυση λεπτών τομών), που σε συνδυασμό και με τη χρήση γεωλογικών χαρτών αναφοράς θα απαντήσουν σε ερωτήματα για την προέλευση των πρώτων υλών (τοπικές ή μη, σε πόση απόσταση από τη θέση;) καθώς και για τις προσμίξεις του πηλού που χρησιμοποιήθηκε για τις ΘΚ της θέσης (παρατηρείται ανάμειξη ειδικών πετρωμάτων που συμβάλουν στη διατήρηση της θερμοκρασίας ή όχι;). Αυτές οι αναλύσεις θα ελέγξουν το βαθμό τεχνογνωσίας και επένδυσης χρόνου στην κατασκευή των εστιών και των φούρνων που εντοπίστηκαν στη θέση και θα συμβάλουν στη συζήτηση για το ρόλο και τη σημασία τους στη Νεολιθική Αυγή. Δεδομένου ότι δείγματα θα ληφθούν από θερμικές κατασκευές διαφορετικών χρονικών φάσεων του οικισμού, επιχειρείται η εξέταση διαφορών ή/και ομοιοτήτων στην τεχνολογία εστιών και φούρνων στη διάρκεια της ζωής της θέσης.

1.3. Τα δεδομένα: πρώτα συνοπτικά αποτελέσματα

Ζητήματα ορολογίας και κατηγοριοποίησης απασχόλησαν την παρούσα μελέτη (Papadopoulou & Prévost-Dermarkar 2007). Το πρόβλημα για τη Νεολιθική έγκειται στη συχνά κακή κατάσταση διατήρησης των θερμικών κατασκευών, που δεν επιτρέπει πάντα την άμεση αναγνώριση και ταξινόμησή τους σε συγκεκριμένο τύπο με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά που διατηρούνται. Συνεπώς, ενώ αναγνωρίζεται η σχέση τους με τη φωτιά, συχνά δεν είναι άμεσα αναγνώσιμος ο τρόπος λειτουργίας τους. Στην παρούσα μελέτη επιλέχθηκε η χρήση του όρου Θερμικές Κατασκευές (που αντιστοιχεί στους αγγλικούς όρους thermal structures ή fire installations και στο γαλλικό les combustions), στον οποίο εντάσσονται όλες οι κατασκευές που σχετίζονται άμεσα με τον περιορισμό και τον έλεγχο της φωτιάς.

Εικ.1

Εικ. 2

Συγκεκριμένα, για τη μελέτη των θερμικών κατασκευών του Νεολιθικού Οικισμού Αυγής Καστοριάς, διαμορφώθηκαν τρεις κύριες κατηγορίες ταξινόμησής τους. Η πρώτη περιλαμβάνει τους φούρνους, οι οποίοι χωρίζονται σε δύο υποκατηγορίες. Πρόκειται για κατασκευές με θολωτή ανωδομή και είσοδο για την καύσιμη πρώτη ύλη και την τροφή (oven type 1a). Στην κατηγορία των φούρνων αποφασίστηκε η δημιουργία μιας ακόμη υποκατηγορίας (oven type 1b), η οποία περιλαμβάνει τις θερμικές κατασκευές με είσοδο από τη μια μεριά για την καύσιμη πρώτη ύλη και την τροφή και θολωτή ανωδομή, η οποία, όμως, φέρει οπή στη κορυφή του θόλου. Η οπή στο θόλο αποτελεί το βασικό διαφοροποιητικό στοιχείο ανάμεσα στις κατηγορίες oven type 1a και oven type 1b (Εικ. 1, 2). Η Αυγή αριθμεί με βεβαιότητα τρεις τέτοιες in situ κατασκευές, ενώ υπήρχε τουλάχιστον μία ακόμη, καθώς μεγάλο τμήμα της ανωδομής της έχει βρεθεί στο εσωτερικό απορριμματικού λάκκου στο Δυτικό Τομέα της θέσης. Παράλληλα της κατηγορίας oven type 1b έχουν αποκαλυφθεί πρόσφατα και σε άλλες σύγχρονες θέσεις στη Βορειοδυτική Ελλάδα, όπως στον Κλείτο Κοζάνης και στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης (Γραμμένος & Κώτσος 2002).

Εικ. 3

Η δεύτερη κατηγορία είναι οι εστίες, οι οποίες δεν διαθέτουν ανωδομή, παρά μόνο δάπεδο καύσης. Αντίστοιχα και αυτές διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες με βάση τα υλικά δομής και τις κατασκευαστικές τεχνικές τους (hearth type 2a και hearth type 2b) (Εικ. 3). Στην τρίτη κατηγορία ανήκουν οι αταξινόμητες θερμικές κατασκευές (nondescript type 3), οι οποίες διακρίνονται από την πυκνή συσσώρευση στάχτης, όμως αποτελούν δομές με κατασκευαστικά χαρακτηριστικά μη συγκρίσιμα με τις κατηγορίες των εστιών και των φούρνων. Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί, ότι στο νεολιθικό οικισμό Αυγής δεν υπάρχει θερμική κατασκευή της οποίας το μέγεθος, το σχήμα και τα δομικά υλικά να μας επιτρέπουν να τη χαρακτηρίσουμε κεραμικό κλίβανο. Η έλλειψη στοιχείων αφήνει προς διερεύνηση τις τεχνικές ψησίματος των αγγείων στον οικισμό, ενώ πιθανόν υποδηλώνει ότι το ψήσιμο των αγγείων γινόταν εκτός κλιβάνου, είτε ακόμα ότι ο ενδεχόμενος κλίβανος βρισκόταν μακριά από το κέντρο του οικιστικού ιστού και δεν έχει εντοπιστεί ακόμα από την ανασκαφική σκαπάνη.

Ο συνολικός αριθμός των θερμικών κατασκευών που καταγράφηκαν και ταυτίστηκαν με βεβαιότητα από τη γράφουσα για τις ανασκαφές 2002-2008 στην Αυγή είναι είκοσι έξι (26). Αναγνωρίστηκαν συνολικά δεκατρείς εστίες, έντεκα φούρνοι και δύο αταξινόμητες θερμικές δομές. Όσον αφορά στη χωρική κατανομή των κατασκευών φωτιάς στη θέση, φούρνοι έχουν προς το παρόν εντοπισθεί μόνο στο Δυτικό Τομέα της ανασκαφής, ενώ εντοπίζονται και στους δύο καλύτερα σωζόμενους ανθρωπογενείς ορίζοντες της θέσης, στην Αυγή Ι και στην Αυγή ΙΙ. Η παρατήρηση αυτή, σε συνδυασμό με τη χρονολογική συσχέτιση –κυρίως ως προς την Αυγή Ι− μεταξύ του Δυτικού και του Ανατολικού Τομέα, αποτελεί ένδειξη ενδεχόμενης διαφοροποίησης στις πρακτικές παρασκευής της τροφής, είτε σε διαφορετικές χρονολογικές φάσεις, είτε σε διαφορετικές γειτονιές του νεολιθικού οικισμού. Δεδομένου ότι αναμένονται αποτελέσματα ραδιοχρονολογήσεων, που θα συμβάλουν σημαντικά στη διάκριση επιμέρους στρωματογραφικών φάσεων εντός των οικιστικών οριζόντων της θέσης, δεν μπορεί προς το παρόν να διατυπωθεί κάποια ασφαλής υπόθεση για αυτόν τον μορφολογικό-χωρικό καταμερισμό. Αντίθετα, εστίες εντοπίζονται σε όλη την έκταση του ανασκαμένου οικισμού.

Εικ. 4

Μακροσκοπικά, τα δομικά υλικά, που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των θερμικών κατασκευών της θέσης, είναι πηλός και αργοί λίθοι. Βάσει μακροσκοπικών παρατηρήσεων φαίνεται ότι για την κατασκευή των φούρνων χρησιμοποιούταν άργιλος αναμεμειγμένη με κονιορτοποιημένα πετρώματα (το είδος, ο βαθμός επεξεργασίας και η προέλευσή τους θα ταυτιστούν μετά την ανάλυση λεπτών τομών) και επιπλέον οργανικές ύλες ως συνδετικό υλικό. Σε αυτή την κατηγορία δεν εντοπίστηκαν αργοί λίθοι ως υπόστρωμα δαπέδου ή στοιχείο της ανωδομής των κατασκευών. Το δάπεδο και τα τοιχώματα διαμορφωνόταν από διαδοχικές επαλείψεις πηλού, ενώ η θολωτή ανωδομή  (με οπή ή όχι) χτιζόταν in situ. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν υπέργειες και υπόσκαφες κατασκευές. Οι συνολικά τρεις κατασκευές που ανήκουν στην κατηγορία oven type 2b είναι υπόσκαφες (Εικ. 4). Όσον αφορά στην κατηγορία oven type 1a, περιλαμβάνει υπόσκαφες και υπέργειες κατασκευές από πηλό αναμεμειγμένο με οργανικά κατάλοιπα και κονιορτοποιημένα πετρώματα (σε κάποιες από αυτές αναγνωρίζεται μακροσκοπικά μαρμαρυγία). Η κατηγορία των εστιών hearth type 2a διαθέτει υπόστρωμα από βότσαλα, ενώ το ανώτερο τμήμα του δαπέδου καύσης αποτελείται από μια καλά στιλβωμένη και λεπτόκοκκη στρώση πηλού.

Η εκτεταμένη και συστηματική ανασκαφή των κτηρίων της θέσης δεν επιβεβαίωσε  μακροσκοπικά την παρουσία ΘΚ στο εσωτερικό τους (Κτήρια 2, 5, 7 και μέρος του Κτηρίου 1). Οι μικρομορφολογικές αναλύσεις δίνουν κάποιες ενδείξεις για την ύπαρξη ΘΚ στο εσωτερικό των Κτηρίων 3 και 5 (προσωπ. επικ. Στ. Κυριλλίδου), όμως αναμένονται τα τελικά αποτελέσματα, που θα διατυπώσουν με βεβαιότητα την ύπαρξη κατασκευών φωτιάς στο εσωτερικό των κτηρίων ή όχι. Για το φωτισμό και τη θέρμανση των εσωτερικών χώρων προτείνεται η χρήση κινητών πυραύνων, βάσει ευρημάτων που εντοπίστηκαν στο Κτήριο 5. Οι είκοσι έξι δομές φωτιάς που έχουν εντοπιστεί στη Νεολιθική Αυγή και έχουν αναγνωριστεί και κατηγοριοποιηθεί από τη γράφουσα, βρίσκονται σε ανοιχτούς υπαίθριους χώρους σε άμεση εγγύτητα με τα κτήρια ή σε κάποια απόσταση από αυτά. Ένα ακόμα στοιχείο που ενισχύει τον τροφοπαραγωγικό χαρακτήρα των περιοχών δραστηριότητας με επίκεντρο τις κατασκευές φωτιάς, είναι η επαναλαμβανόμενη συσχέτισή τους με εργαλεία επεξεργασίας της τροφής, κάτι που ενδεχομένως υποστηρίζει την προετοιμασία των τροφών επί τόπου και σε άμεση σύνδεση με τους φούρνους και τις εστίες της θέσης (Εικ. 1). Φαίνεται ότι στην Αυγή, οι εστίες και οι φούρνοι συνδέονται άρρηκτα κυρίως με τα τριπτά εργαλεία (τριβεία και τριπτήρες), όπως αυτό επιβεβαιώνεται και από τη χωρική κατανομή των ευρημάτων με τη χρήση GIS.

Οι επιδιορθωτικές εργασίες που αναγνωρίζονται σε κάποιες από τις υπό μελέτη κατασκευές υποδηλώνουν πρόθεση παράτασης της χρονικής διάρκειας χρήσης τους, ενώ η αντικατάσταση παλιότερων με νεότερες δομές και η περιστασιακή επικάλυψη των αρχαιότερων κατασκευών με διαδοχικό χτίσιμο νεότερων στο ίδιο σημείο, υποδηλώνει, εκτός των άλλων, και την σταθερότητα στη επιλογή του χώρου παρασκευής του φαγητού.

Η ποικιλομορφία που παρατηρείται στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των θερμικών κατασκευών της Αυγής υπογραμμίζει την ποικιλία των πρακτικών προετοιμασίας του φαγητού (ψήσιμο, βράσιμο, κάπνισμα) δίνοντας συμπληρωματικά στοιχεία για το νεολιθικό νοικοκυριό. Οι θερμικές κατασκευές συνέβαλαν στη διαμόρφωση χώρων καθημερινής συγκέντρωσης, κυρίως των ατόμων που συνδέονταν με την προετοιμασία του φαγητού, στην κοινωνικοποίηση και τη συνοχή μιας οικογένειας ή μιας ομάδας. Η συχνή παρουσία φούρνων και εστιών σε ανοιχτούς υπαίθριους χώρους, έξω από τα όρια των στεγασμένων οικημάτων, επεκτείνει το νοικοκυριό έξω από τα κτήρια, υποδηλώνει την ποικιλομορφία του νεολιθικού τρόπου ζωής (Whittle 2003) και προτείνει περαιτέρω αρχαιολογικές προσεγγίσεις για την οργάνωση των νεολιθικών κοινοτήτων στον ελληνικό χώρο.

Βιβλιογραφία

Barret, J.C. 2006. Archaeology as the investigation of the contexts of humanity. In D. Papaconstantinou (ed.), Deconstructing context. A critical approach to archaeological practice, 194-211. Oxford: Oxbow Books.

Byrd, B.F. 1994. Public and private, domestic and corporate: the emergence of the South Asian village. American Antiquity 14, 251-287.

Galanidou, N. 1997. ‘Home is where the hearth is’. The spatial organisation of the Upper Palaeolithic rockshelter occupations at Klithi and Kastritsa in northwest Greece. BAR International Series 687.

Γραμμένος, Δ.Β. και Κώτσος, Σ., 2002. Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας 2.

Hodder, I. and Cessford, C. 2004. Daily practice and social memory at Çatalhöyük. American Antiquity 69, 17-40.

Kent, S. 1990. Activity areas and architecture: an interdisciplinary view of the relationship between use of space and domestic built environments. In S. Kent, Domestic architecture and the use of space,1-8. Cambridge: Cambridge University Press.

Παππά, Μ. 2008. Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας. Δ.Ε.Θ.-Θέρμη-Μακρύγιαλος. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή: Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Papadopoulou, E. and Prévost-Dermarkar, S. 2007. ‘Il n’y a pas de cuisine sans feu’. Une approach des techniques culinaires au Néolithique et à l’ Âge du Vronze Ancien à travers les structures de combustion en Grèce du Nord. In Mee, Chr. And Renard J. (eds.), Cooking up the past. Food and culinary practices in the Neolithic and Bronze Age Aegean, 123-135. Oxford: Oxbow Books.

Στρατούλη, Γ. 2007. Μεταξύ πηλών, πλίνθων και πασσάλων, μαγνητικών σημάτων και αρχαιολογικών ερωτημάτων: τάφροι οριοθέτησης και θεμελίωσης στον νεολιθικό οικισμό της Αυγής Καστοριάς. ΑΕΜΘ 19, 2005, 596-603.

Στρατούλη Γ., 2010. Νεολιθικός Οικισμός Αυγής Kαστοριάς 2006-2007: Χωρο-οργανωτικές πρακτικές 6ης και 5ης χιλιετίας, ΑΕΜΘ 21, 2007, 7-14.

Χουρμουζιάδης, Γ.Χ. 1979. Το νεολιθικό Διμήνι. Προσπάθεια για μια νέα προσέγγιση του νεολιθικού υλικού. Βόλος: Εταιρεία Θεσσαλικών Σπουδών.

Whittle, A. 2003. The archaeology of people. Dimensions of Neolithic life. London and New York: Routledge.

 

Κατάλογος εικόνων

Εικ. 1. Φούρνος κατηγορίας 1α στον Δυτικό Τομέα, ΘΚ 7. Στην είσοδο της κατασκευής εντοπίστηκε τριβείο.

Εικ. 2. Θολωτή θερμική κατασκευή τύπου1β στον Δυτικό Τομέα, ΘΚ 2.

Εικ. 3. Εστία με 2 διαδοχικά δάπεδα στον Ανατολικό Τομέα, ΘΚ 17.

Εικ. 4. Υπόσκαφη θερμική κατασκευή τύπου 1β στον Δυτικό τομέα, ΘΚ 8.

Ιούνιος 2011